Məhəmməd Əli ( Cassius
Marcellus Clay, 17 yanvar 1942 - 3 iyun 2016) özgüvənli, güclü dini, siyasi
əqidəyə və bənzərsiz şəxsiyyətə sahib olan “Olimpiya” və “Dünya çempionu”
tituluna layiq görülmüş boksçu insan tarixinin ən görkəmli personalarından biriiyidi.
1999-cu ildə “Sports Illustrated” tərəfindən "Əsrin İdmançısı"
mükafatına layiq görülüb. Üç dəfə “Ağır çəkidə boks üzrə Dünya
çempionatı”nın və Şimali Amerika Boks Federasiyası çempionatının qalibi olmuş,
eyni zamanda Olimpiya yarışlarında qızıl medal qazanmışdır.
"Mən ən böyük deyiləm,
mən ikiqat daha böyükəm, rəqiblərimi nakaut etməklə yanaşı, raundun qalibi oluram." - Məhəmmdə Əli
Əli 1942-ci ildə
Kentukki əyalətinin Louisville şəhərində anadan olmuşdur. Atası Cassius
Marcellus Clay-in (19-cu əsrdə köləliyin əleyhinə olan siyasətçi Cassius
Clay-in şərəfinə) adını aldı. O, 1975-ci ildə Islam dinini
qəbul etdikdən sonra adını dəyişdirir.
Boks karyerası
Boyu '3 ″ (1.91 m)
uzunluğunda olan Əli ağır şəkidə bir boksçu üçün olduqca qeyri-adi döyüş
stilinə sahib idi. Üzü qorumaq üçün əlləri yüksəkdə tutmayan Əli sürətli
ayaqlarına və yumruqdan qaçmaq bacarığına güvənirdi. 29 oktyabr 1960-cı ildə
Louisville-də Cassius Clay (Əli) ilk peşəkar döyüşündə qalib gəldi. Qərbi
Virciniya ştatının Fayetteville şəhərinin polis rəisi olmuş Tunney Hunsaker
üzərində altı turluq qələbə qazandı. 1960-cı ildən 1963-cü ilədək gənc
döyüşçü 15 nokautla 19-0 hesabla rekorda imza atdı. Tony Esperti, Cim
Robinson, Donnie Fleeman, Alonzo Johnson, George Logan, Willi Besmanoff,
(əvvəlki 40 döyüşünü nokautla qazanan) Lamar Clark, Duq Jones və Henri Kuper
kimi boksçuları məğlub etdi. Clay'ın qələbələri arasında Sonny Banks (döyüş
əsnasında onu yıxan), Alejandro Lavorante və yaşlı Archie Moore də (əvvəl 200
döyüşdə iştirak etmiş və Angelodan əvvəl Clay’in məşqçisi olmuş bir boks
əfsanəsi) var.
Clay, Doug Jones
ilə 10 tur davam edən döyüşdə qələbə qazandı. Clay-dən daha yüngül olmasına
baxmayaraq, döyüş başlar-başlamaz Clay-i sağ əli ilə heyrətə gətirməyi bacaran
Doug Jones Clay-i daim döyüşdə zərbə altında saxladı. Döyüş 1963-cü il üçün
"İlin Mübarizəsi" adını aldı. Clayın növbəti döyüşü dördüncü
turun sonuna doğru sol əli ilə endirdiyi zərbələr nəticəsində Clay-i yerə yıxan
Henry Cooper-ə qarşı idi. Mübarizə 5-ci raundda Cooperin üzündə yaranan
dərin bir kəsik səbəbindən dayandırıldı.
Belə güclü
rəqibləri olmasına baxmayaraq o, Sonny Liston ilə titul döyüşü keçirmək
istədi. Clay-in rekorduna baxmayaraq, çempionu məğlub etməsi
gözlənilmirdi. Digər bir döyüş ise 25 fevral 1964-cü ildə Floridada
Mayami şəhərində keçirilməli idi. Döyüşdən əvvəl çəki çəkmə zamanı Əli
tez-tez reqibi Listonu lağa qoydu. Əli onu "böyük çirkin ayı"
adlandırdı və "bir kəpənək kimi uçub arı kimi sancacağını" dedi. Əli
rinqdə rəqs etməyə hazır idi, onun dediyi kimi, “Gözlərinin görmədiyini əllərin
vura bilməz.”
Bu, izdiham
qarşısında oynamağı və döyüşdən əvvəl səs-küy yaratmağı sevən Əli üçün adət
halını almışdı. Cəsur Əlinin iştirak etdiyi hər bir mübarizəyə artan marağı
görən döyüş promoterləri üçün isə yaxşı fürsət idi.
Vyetnam müharibəsi
1964-cü ildə Əli
orfoepiya və orfoqrafiya biliyinin kifayət qədər olmadığı üçün Silahlı
Qüvvələrin ixtisas imtahanından kəsildi. Ancaq 1966-cı ilin əvvəllərində
testlərə yenidən baxıldı və Əli bu defe 1A ilə qiymətləndirildi. Vyetnam
müharibəsi zamanı o, Birləşmiş Ştatlara məxsus orduda xidmət etməkdən vicdanını
dinləyərək imtina etdi, çünki o, müharibənin əleyhinə idi.
Əli
demişdir, “Müharibə etmək Müqəddəs Quranı Kərimin öyrətdiklərinə
ziddir. Mən çağırışdan qaçmağa çalışmıram. Allah və ya Rəsulu tərəfindən elan
edilməyincə bizim heç bir müharibədə iştirak etməyimiz vacib deyil. Biz
xristian müharibələrində və ya heç bir imansızların müharibələrində iştirak
etmirik. ”
Əli dedi: "Mənim
Vyetnam ilə heç bir mübahisəm yoxdur" və "heç bir Vyetnamlı heç vaxt
məni zənci adlandırmayıb."
Əli islam
tərbiyəçilərinin göstərişinə əsasən, adının Cassius Clay olaraq oxunması qəbul
etmedi. Çünki, Clay ağ insanlar tərəfindən onun qədimdə qul kimi işləmiş
atalarına verilmiş addır.
"Cassius Clay bir qul adıdır. Mən bu adı özüm seçmədim və
istəmirəm də. Mənim adım - Məhəmməd Əli, Allahın sevgilisi deməkdir. Mən
insanların mən haqda və mənimlə danışarkən bu adı istifadə etmələrini təkid
edirəm. "
Bu adı qəbul
etməkdən imtina edəndən sonra Əlinin şəxsi həyatı mübahisələrlə doldu. Əlinin
ABŞ-da döyüşməsi qadağan edildi və 1966-cı ilin əksər hissəsində xaricdəki
döyüşləri qəbul etməyə məcbur oldu.
1965-ci ilin
mayında Liston ilə etdiyi revanş döyüşündən sonra 1967-ci ilin mart ayında Zora
Folley-ə qarşı son döyüşünə qədər 9 dəfə titulunu müdafiə etdi. Tarixdə çox
nadirən ağır çəkidə çempion olanlar bu qədər qısa müddət ərzində bu qədər çox
mübarizə aparmışdır.
Əlinin WBA
çempionu Ernie Terrell ilə 29 mart 1966-cı ildə Torontoda döyüşməsi
planlaşdırıldı, ancaq Terrell geri çəkildi və Əli əvəzedici rəqibi George
Chuvaloya qarşı 15 turluq bir davada qalibiyyət qazandı. Daha sonra İngiltərəyə
getdi və yaralarının ona mane olmasına baxmayaraq Henri Kuper və Brian Londonu
məğlub etdi. Əlinin növbəti müdafiəsi Maks Schmelingdən sonra titul uğrunda
mübarizə aparan ilk alman döyüşçüsü Karl Mildenbergerə qarşı idi. Həyatının ən
sərt döyüşlərindən birində Əli 12-ci turda rəqibini məğlub etdi.
Əli Hyuston
Astrodomunda "Böyük Pişik" Klivlend Uilyamsla döyüşmək üçün 1966-cı
ilin Noyabr ayında ABŞ-a döndü. Döyüşdən bir il yarım əvvəl Uilyams Texas
polisi tərəfindən mədəsindən vurulmuşdu. Nəticədə Uilyams mübarizəyə bağırsağının
10 futu və güllənin sinirini zədələdiyi sol ayağı ilə və bir böyrəyini itirmiş
şəkildə qatıldı. Əli üç turda Uilyamsı məğlub etdi.
6 fevral 1967-ci
ildə Əli Terrellə olan döyüşü üçün Hyuston boks rinqinə qayıtdı. Bu döyüş boks
tarixində ən pis keçən döyüşlərdən biridir. Terrell Əlini Clay adlandıraraq
hirsləndirmişdi və çempion onu bu təhqirinə görə cəzalandıracağına söz verdi.
Döyüş zamanı Əli rəqibinə “mənim adım nədir, ... mənim adım nədir?” ,
deyə qışqırmağa davam etdi. 15 raundun 13-ündə hakim qərarı ilə qələbə qazanan
Əli Terreli 15 raund amansız şəkildə cəzalandırdı, lakin nakaut edə bilmədi .
İdman kanalının "Ali Rap" xüsusi proqramında ESPN-ə danışan bir neçə
şəxsin də daxil olduğu analitiklər mübarizə yalnız Əlinin döyüşü bitirmək əvəzinə
Terrelli cəzalandırmağı seçdiyinə görə davam etdiyini söylədi. Döyüşdən sonra
Tex Maule: "Bu, boks bacarığının gözəl bir nümayişi və qəddarlığın
göstəricisidir."
Əlinin hərbi
xidmətdən imtina etməsi və özünü İslam cəmiyyəti ilə əlaqələndirməsi hərəkətləri
onu mübahisələr üçün hədəf nöqtəsi halına gətirmiş, açıqsözlü, lakin populyar
olan keçmiş çempionu dövrünün ən tanınan və mübahisəli simalarından birinə
çevirmişdir. İslam lideri İlyas Məhəmmədin mitinqlərində iştirak etmək və
Amerikanın ona şübhə ilə baxdığı bir vaxtda liderə sadiqliyini elan etməsi açıq
düşmənçilik olmasa da, Əlini qəzəb və şübhə hədəfinə çevirdi. Əli bəzən
vətəndaşların hüquqlarını dəstəkləməklə separatizmə açıq dəstək verən fikirləri
ilə belə reaksiyalara səbəb olurdu.
1967-ci ilin sonlarına
yaxın, Əli professional boks komissiyası tərəfindən titulundan məhrum edildi və
üç ildən çox müddət ərzində peşəkar bir şəkildə döyüşməsinə icazə verilmədi. O,
həmçinin orduya daxil olmaqdan imtina etdiyinə görə məhbus edildi və 5 il
müddətinə azadlıqdan məhrum edildi. Sürgündə olan bu illər ərzində Əli məhbus
edilməsinə qarşı çıxaraq mübarizə apardı. İctimaiyyətin diqqət mərkəzində qaldı
və ilk növbədə Vyetnam müharibəsinə qarşı çıxan kollec şəhərciklərindəki
mitinqlərdə çıxışlar edərək öz fəkirlərini bildirdi.
" Luisvildə Negro xalqına it kimi davranılarkən, niyə məndən xahiş
etməlidirlər ki, forma geyinib evdən 10.000 mil uzağa gedim bomba və güllə
atım?" - Məhəmməd Əli Vyetnamda
döyüşməkdən niyə imtina etdiyini belə izah etdi.
1970-ci ildə
Əlinin yenidən döyüşməsinə icazə verildi və 1971-ci ilin sonlarında Əlinin
Məhkəmə hökmü ləğv olundu.
Məhəmməd Əlinin geri dönüşü
1970-ci ildə Əli
nəhayət boks lisenziyası ala bildi. Bir senatorunun köməyi ilə Amerika boks
komissiyası olmayan yeganə ştat olan Gergia ştatında boks üçün lisenziya aldı.
1970-ci ilin oktyabrında Jerry Quarry ilə döyüşmək üçün geri döndü. Quarry ilə
döyüşündən qısa müddət sonra New York Ştat Ali Məhkəməsi Əlinin boks
lisenziyasının haqsız olaraq əlindən alınması barədə qərar qəbul etdi. O,
yenidən New Yorkda döyüşməyə başladı, 1970-ci ilin dekabrında Madison Square
Garden-da Oscar Bonavena ilə döyüşdü. Çətin keçən 14 turdan sonra Əli
Bonavenanı 15-ci turda nakaut etdi, bununla da o, Joe Frazier-ə qarşı titul
döyüşünə haqq qazandı.
Əsrin döyüşü
Əli və Frazier 8
mart 1971-ci ildə Madison Meydanı Bağında döyüşdülər. “Əsrin Döyüşü” olaraq
bilinən mübarizə bütün dövrlərin ən maraqla gözlənilən döyüşlərindən biri idi
və ən məşhurlarından biri olaraq da qalır. Döyüşdə iki bacarıqlı, məğlubedilməz
döyüşçü iştirak etdi və hər ikisinin də ağır çəki dərəcəsindən titulu olduğu
üçün əsaslı iddiaları vardı. Döyüş qısa çəkdi və Frazier qələbəsini Əlini
15-ci, yəni son turda sərt sol çəngəl zərbəsi ilə yerə çırparaq qazandı. Frank
Sinatra meydançaya yaxın yer tuta bilməməsinə baxmayaraq, Life Magazine üçün
yarışın fotolarını çəkdi. Əfsanəvi boks diktoru Don Dunphy və aktyorluq,
həmçinin boksla məşğul olan Burt Lancaster milyonlarla insanın izlədiyi yayımı
səsləndirdi.
Sonda Frazier
mübarizəni qazandı və titulunu qorudu. Əli isə ilk peşəkar məğlubiyyətini aldı.
1973-cü ildə
Frazier ilə revanş döyüşünə çıxmaq üçün bir çox ağır çəkili rəqibi ilə
keçirdiyi döyüşlərdə qələbə qazanan Əli, Ken Nortonla iki dəfə vuruşdu (Əlinin
Nortona uduzduğu döyüşdə çənəsi qırılmışdı).
Cəngəllikdə gəzmək
1974-cü ildə Əli
çempion Corc Foremanla olan döyüşü qazandı. Döyüş Zairdə (Konqo) baş tutdu -
Əli Afrikanın bu hissəsinə iqtisadi təkan vermək üçün mübarizənin orada
olmasını istədi. Qarşılaşma öncəsi qarışıqlıq həmişə olduğu kimi böyük idi.
"Kəpənək kimi uçsam, arı kimi sancsam, gözü ilə görə bilmədiyini əli
ilə vura bilməz." - Məhəmməd
Əli 1974-cü ildə Corc Formana qarşı mübarizədən əvvəl demişdir.
Qarşıdurmada Əli
səkkizinci raundda cavab döyüşündə qalib gəldi. Əli ona gələn zərbələri iplərə
söykənərək qəbul edir və Formanı yorurdu. Bu sonradan təkmilləşdirilmiş
strategiya oldu.
Bu, Əliyə
Frazerə qarşı dünya çempionatında qalib gəlmək üçün daha bir şans verdi.
"Maniladakı döyüşdə bir qatil və qorxu kinosu
görəcəksiniz." - Frazer ilə
döyüşündən əvvəl Əli.
Döyüş 14 raund
davam etdi və Əli nəhayət ki, qalib gəldi.
Məhəmməd Əli təqaüddə
1980-ci illərin əvvəllərində Əliyə Parkinson xəstəliyi diaqnozu qoyuldu və
bunun ardından onun əsas hərəkət funksiyaları tədricən sıradan çıxmağa başladı.
80-90-cı illərdə Əlinin həkimlərinin bu simptomların boksdan qaynaqlandığı və
vəziyyətinin degenerativ olub olmadığı barədə fikir ayrılığına baxmayaraq,
sonda ona Pugilistik Parkinson sindromu diaqnozu qoyuldu. 2005-ci ilin
sonlarında artıq Əlinin vəziyyətinin getdikcə pisləşdiyi bildirildi. “Krallar
olduğumuz zaman” sənədli filminə əsasən, Əlidən əlilliyi ilə əlaqədər boksla
bağlı hər hansı bir peşmanlığının olub olmadığını soruşulduğu zaman o boksla
məşğul olmasaydım, yenə Kentukki ştatının Louisville şəhərində bir rəssam
olardım deyə cavab verib. Öz Parkinson xəstəliyindən bəhs edərkən Əli bunun
həyatına fərqli bir baxımdan baxmasına necə kömək etdiyini xatırladır.
“Bəlkə də Parkinson Allahın mənə nəyin vacib olduğunu xatırlatma yoludur.
O, məni yavaşlatdı və danışmaq əvəzinə dinləməyimə səbəb oldu. Faktiki olaraq
insanlar indi çox danışmadığıma görə mənə daha çox diqqət yetirirlər."
“Qızların arxasınca qaçmağı hər zaman çox sevirdim. Parkinson bütün bunları
dayandırır. İndi bəlkə cənnətə getmək şansım olar." - Muhammad Ali, BBC
Əlilliyinə baxmayaraq, o sevimli və fəal ictimai xadim olaraq qaldı. Bu
yaxınlarda o, Forbes Celebrity jurnalında Donald Trumpdan bir
sıra arxada, 13-cü sırada yer aldı. 1985-ci ildə WrestleMania açılış
tədbirində qonaq hakim kimi iştirak etdi. O, 1987-ci ildə ABŞ-ın Konstitusiyası
üçün Kaliforniya İkiəsirlik Vəqfi tərəfindən müxtəlif yüksək səviyyəli
fəaliyyətlərdə ABŞ Konstitusiyasının və İnsan Haqqları Bəyannaməsinin
canlılığını təcəssüm etdirmək üçün seçilmişdir. Əli, 1988-ci ildə ABŞ
Konstitusiyasının 200 illik anım mərasimi üçün hazırlanmış “Qızılgül Paradı”-da
şamandıra mindi. O, 1991-ci ildə Məhəmməd Əli “Onun həyatı və Tomas Hauser ilə
birgə vaxtları” adlı tarixi məqalə nəşr etdi. Əli onu dünyada ən tanınan
Amerikalı adlandıran bir Amerika mükafatı aldı. 1996-cı ildə, Corciya ştatının
Atlanta şəhərində, 1996 Yay Olimpiya Oyunlarında alov yandırmaq şərəfinə sahib
oldu. 1999-cu ildə Əli, ildə bir dəfə baş tutan "İlin İdman
Şəxsiyyəti" mükafatlandırma mərasimində BBC-dən xüsusi bir mükafat aldı.
Qızı Leyla atasının 1978-ci ildə qadın boksuna qarşı söylədiklərinə baxmayaraq
1999-cu ildə boksçu oldu: “Qadınlar sinəsinə və yaxud da üzünə zərbə almaq üçün
yaradılmıyıb…insan bədəni burdan zərbə almaq üçün yaradılmıyıb (sinəsinə
vuraraq). Sinədən zərbə almaq… çətindir… vəssalam.
13 sentyabr 1999-cu ildə Əli Galt House East hotelində təşkil
edilən mərasimlərdə Kentukki Atletik Şöhrət Zalı tərəfindən "Əsrin
Kentuki İdmançısı" adlandırıldı. 2001-ci ildə Will Smith-in Əli
rolunu canlandırdığı Əli adlı bir bioqrafik film çəkildi. Film, Smith və
dəstəkləyən aktyor Jon Voight'ın Akademiya Mükafat nominasiyalarını
qazandıqları kimi, aktyorluqla əlaqəli müsbət cəhətləri ilə bağlı qarışıq
rəylər aldı. Ali filmini çəkməzdən əvvəl, Will Smith şəxsən
Məhəmməd Əli bu rolu qəbul etməsini istəyənə qədər Əlinin rolundan imtina
etmişdi. Smith-in dediyinə görə Əlinin Smith barəsində söylədiyi ilk şey bu
idi: "Sən məni oynamaq üçün yetərli deyilsən".
9 Noyabr 2005-ci ildə Ağ Ev mərasimində Prezident Azadlığı Medalı və
ABŞ vətəndaş hüquqları hərəkatı və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ilə
əməkdaşlığına görə (17 dekabr 2005) Berlindəki Birləşmiş Alman Birlik
Birliyinin (DGVN) nüfuzlu "Otto Hahn sülh medalı"-nı aldı.
19 Noyabr 2005-ci ildə (Əlinin 19-cu evlilik ildönümü), Kentuki mərkəzindəki Louisville şəhərində 60 milyon dollarlıq kommersiya marağları güdməyən Məhəmməd Əli Mərkəzi açıldı. Mərkəz boks xatirələrini nümayiş etdirməklə yanaşı, sülh, sosial məsuliyyət, hörmət və fərdi inkişaf mövzularına da diqqət yetirir.
2012-ci ildə Məhəmməd Əli Mərkəzinin veb saytında yazılanlara əsasən,
“Boksdan təqaüdə çıxdığı andan etibarən, Əli özünü bütün dünyadakı humanitar işlərə həsr etmişdir. Dindar bir sünni müsəlmandır və dünyanı gəzir, adını və varlığını aclıq və yoxsulluqdan azad etmək üçün ortaya qoyur, hər cür təhsil səylərini dəstəkləyir, övladlığa götürmə və insanları bir-birini hörmət etməyə və daha yaxşı başa düşməyə təşviq edir. Onun acları doyurmaq üçün 22 milyondan çox yemək verməyə kömək etdiyi təxmin edilir. Əli ildə orta hesabla 200 gündən çox səyahət edir”
Məhəmməd Əli 3 iyun 2016-cı ildə Parkinson xəstəliyi nəticəsində yaranan bir tənəffüs problemi səbəbilə vəfat etdi.
“Şeir yazan, roundları proqnozlaşdıran, hamını döyən, insanları güldürən, insanları ağladan və mənim kimi hündür və həddindən artıq yaraşıqlı başqa bir döyüşçüsü olacaqmı?”