Marsdakı Qlobal Fırtınalar haqqda bu günki söhbətimiz, hansılar ki səmada 50 millik toz qüllələrinin yaranmasına səbəb olur

Marsın Toz Fırtınasından əvvəl və sonrakı halı: Nasanın Mars Kəşfiyyat Orbitində (Mars Reconnaissance Orbiter) yerləşən Mars Rəngli Təsviredici (MARCI) 2018-ci ilin Toz Fırtınalarının Marsı necə əhatə etdiyinini göstərir. Bu Qlobal Fırtınalar NASA-nın Opportunity rover (Fürsət kəşfiyyatçısı) - i itirməsinə səbəb oldu. Etimad edilir: NASA / JPL-Caltech / MSSS

Marsda tez-tez toz fırtınaları müşahidə edilir. Lakin təqribən hər 10 ildə bir gözlənilməyən bir şey baş verir. Toz fırtınaları duman şəklində bütün planeti əhatə edir.

Keçən il NASA-nın kosmik donanması Opportunity rover-in missiyasına son qoyan 2018 qlobal toz fırtınasının həyat döngüsünə ətraflı nəzər yetirdi. Alimlər hələ də məlumatları arraşdırarkən, bu iki məqalə bu yaxınlarda fırtınada müşahidə olunan bir fenomenə yeni işıq saldı: Toz qüllələri və ya günəş işığında qızan və havaya yüksələn toz buludları. Toz qüllələri Marsın nazik atmosferində normaldan daha sıx və daha yüksəyə qalxan kütləvi toz buludlarıdır.

Bir Mars Toz Qülləsi müşahidə olunur: Bu şəklin mərkəzinin aşağı tərəfindəki sarı-ağ buludlar səthdən on minlərlə mil yuxarı qalxa bilən, cəmlənmiş toz buludları, yəni Toz Qüllələridir. Mavi-ağ hissələr su buxarı buludlarıdır. Bu təsvir Noyabr ayının 30-u, 2010-cu ildə Nasanın Mars Kəşfiyyat Orbiti vasitəsilə çəkilmişdir. Etimad edilir: NASA/JPL-Caltech/MSSS

Qüllə planetin səthində Rhode adası qədər böyük bir ərazidə sürətlə yüksələn toz yığını ilə başlayır. Bir qüllə 2018-ci ildəki qlobal toz fırtınası zamanı göründüyü qədərilə 50 mil (80 kilometr) yüksəkliyə çatdıqda, Nevada qədər geniş ola bilir. Qüllə “çürüdükcə” səthdən 35 mil (56 km) yüksəklidə Birləşmiş Ştatlardan daha böyük bir təbəqə yarada bilər.

Toz qüllələrindəki yeni tapıntılar Kaliforniya, Pasadenada Reaktiv Hərəkət Laboratoriyası agentliyi tərəfindən idarə olunan NASA- nın Mars Tədqiqat Orbitalı aparatı vasitəsilə təmin edildi. Qlobal toz fırtınaları planetin səthini örtsə də, MTO istiliyi hiss edə bilən Mars Climate Sounder aləti ilə dumanı müşahidə edə bilir. Alət xüsusi olaraq toz səviyyəsini ölçmək üçün hazırlanmışdır. Onun məlumatları Mars Context Imager (MARCI) adlanan, orbitdə yerləşən bir kameranın təsvirləri ilə birlikdə, elm adamlarına çoxlu qabarıq toz qüllələrini aşkar etməyə imkan verdi.

Mars suyunu çaylarını necə itirdi? 

Toz qüllələri Marsian ili boyunca müşahidə olunur, buna baxmayaraq MTO 2018 Qlobal Toz Fırtınaları olduğu müddətdə fərqli bir hal müşahidə etdi. Məqalənin aparıcı müəllifi, Virciniyanın Hampton şəhərinin Hampton Universitetindən Nicholas Heavens bildirdi: “Normalda toz 1 yaxud 1 neçə gün içində yenməli idi, lakin Qlobal Fırtına zamanı Toz Qüllələri həftələrlə, davamlı olaraq yenilənirlər”. Bəzi hallarda, bir çox qüllələr üç həftə yarım müddətində belə görülə bilirdi.

Toz fəaliyyət dərəcəsi Heavens və digər elm adamlarını təəccüblənmişdi. Xüsusi olaraq maraqlı olan isə Toz Qüllələrinin digər materiallar üçün  “kosmik lift” rolunu oynayaraq, onları atmosfer boyunca daşıya bilməsi ehtimalı idi. Havadakı toz qızdıqda yuxarıya doğru qaz axımlarını yaradır. Bu axımların tərkibində Marsda bəzən nazik buludlar kimi görünən su buxarı da olur.

Heavens tərəfindən hazırlanan əvvəlki bir məqalə göstərir ki, Marsdakı 2007 Qlobal Toz Fırtınası nəticəsində su molekulları günəş radiasiyasının onları parçalayıb kosmosda itməsinə səbəb ola biləcəyi bir yerə, atmosferin yuxarı təbəqəsinə qalxmışdır. Bu, Qırmızı Planetin milyard illər ərzində göllərini və çaylarını necə itirdiyinə, necə bu gün bir dondurucu səhra halına gəldiyinə dair ipucu ola bilər.

Alimlər Qlobal Toz Fırtınalarına nəyin səbəb olduğunu dəqiqliklə açıqlaya bilmirlər. Onların bu günə kimi apardıqları araşdırmalar əslində çox azdır.

Mars Climate Sounder alimi, JPL-dən David Kass deyir ki, “Qlobal Toz Fırtınaları həqiqətən də normal hal deyil. Bütün planetin havasının aylarla dəyişdiyi Yer kürəsində belə bunun kimi bir hal baş verməyib.”

MRO komandası zaman və daha çox məlumat ilə Qlobal Toz Fırtınalarında yaranan Toz Qüllələrini və onların Qırmızı Planetin atmosferindən suyu necə yoxa çıxardığını daha yaxşı başa düşəcəklərinə ümid edirlər.