Tibb

Qızılca vaksinləri

Qızılca vaksinləri arasında fərq varmı?

1954 cü ildə Enders və Pibls hüceyrələrdə qızılca virusunu ayırd edərək çoxaltdıqdan sonra qızılca əleyhinə vaksinin işlənib hazırlanması, text olunması və lisenziyalaşdırılması prosesi başlanmışdır. Orqanizmindən ştammın ayrıldığı gəncin şərəfinə adlandırılan Edmonston ştammı sonralar bütün dünyada külli miqdarda vaksinlərin hazırlanması üçün istifadə olunmuşdur.

Bu gün qızılcanın profilaktikası üçün canlı zəuf vaksinlərdən istifadə edirlər. Onların hazırlanması zamanı müxtəlif bioloji sistemlər vasitəsilə passajlar ilə vəhşi ştammlardan alınan qızılca virusunun ştammını istifadə edirlər: heyvanların orqanizmləri, toyuq embrionları, hüceyrələr. Mutasiyalar sayəsində bu cür seleksiyanın gedişatında viruslar öz zəhərliliyini tədricən itirir və insan üçün təhlükəsiz olub, bu zaman peyvənd olunan insanları bu cür viruslardan müdafiə edən immun cavabı yaratmaq qabiliyyətini qoruyub saxlayırlar.

Qızılca vaksininin resepti

Qızılca vaksinlərini hamı tərəfindən qəbul olunmuş metodlar ilə alırlar və onların effektivliyində və təhlükəsizliyində heç bir fərq yoxdur. Vaksina virusunu əksər hallarda toyuq embrionunun hüceyrələrində becərirlər. Hüceyrələrin böyüməsinin ilkin fazasından sonra hüceyrəyə qızılca virusunun ən zəif ştammını yerləşdirirlər. 32 °С temperaturda inkubasiyadan sonra bir neçə gün ərzində hüceyrələri yuyur və mühiti neomisin, saxaroza, duzlar, amin turşuları və albumin ilə zəngin olan insan mühiti ilə əvəz edirlər. Daha sonra virus tərkibli maye fazanı hüceyrədən ayırırlar. Virusun titrinin nəzarət nümunələrində müəyyən olunana qədər vaksinin alikvotlarını dondururlar. Daha sonra kifayət qədər virus fəallığına malik olan testdən keçən alınmış məhlulların donunu açır, birləşdirir, təhlükəsizliyə nəzarət üçün nümunələri seçir, təhlil edir və yenidən dondururlar.

Keyfiyyətə nəzarətlə bağlı bütün testlərin aparılnmasından sonra vaksinin porsiyalarının donunu açır, flakonlara bölür və qurudurlar. Vaksini istifadə etməzdən əvvəl yenidən istehsalçı tərəfindən təqdim olunan steril distillə olunmuş su ilə maye formasına gətirirlər. Vaksinin hər bir dozası təqribən 25 mkq neomisindən ibarətdir. Sorbitol və hidrolizə olunmuş jelatini stabilizatorlar kimi əlavə edirlər. Vaksin maye halında, yəni bilavasitə istifadə etməzdən əvvəl daha şəffaf olur və sarı rəngdə olur.

Edmonston B vaksini ilk canlı vaksin olmuşdur. Onun yaradılması üçün Enders və onun həmkarları insanın amnionu və hüceyrələri ilə dolu sınaq şüşələrində Edmonston ştammının passajlarını keçirmiş və bundan sonra virusu toyuq embrionunun hüceyrələrinə uyğunlaşdırmışdırlar. Edmonston B vaksini itlərin böyrəyinin hüceyrələrinə adaptasiya olunan virusun digər ştammı ilə eyni zamanda 1963 cü ilin mart ayında ABŞ – da lisenziya almışdır. Edmonston B pasiyentlərə vurulması sürətlə inkişafı edən titrəmə və qızdırma və (20–40% vaksinasiya olunmuş pasiyentlərdə 39,4 °C qədər bədən hərarəti) və səpgi (təqribən vaksinasiya olunmuş pasiyentlərin 50% - də) ilə müşayiət olunsa da vaksindən əldə olunan effekt müsbət olmuş, əks reaksiyalar isə - keçici olmuşdur. Bundan savayı, vaksin ilə birlikdə qızılca əleyhinə G immunoqlobulinin kiçik dozasının eyni vaxtda vurulması titrəmə, qızdırma və səpmə hallarını təxminən 50% qədər ixtisara salmışdır. 1963 cü ildən 1975 ci ilə qədərki dövrdə ABŞ – da Edmonston B dozasının 18,9 milyon dozası istifadə olunmuşdur. Edmonston ştammının əsasında ölmüş vaksin alınmışdır ki, onu da 1963 – cü ildən 1967 – ci ilə qədər ABŞ – da tətbiq edirdilər. Bu vaksin həmçinin Kanadanın bəzi əyalətlərində də geniş şəkildə yayılmışdır. Bir qayda olaraq, ölmüş vaksinin üç dozası və ya ölmüş vaksinin iki dozası üstəgəl canlı vaksinin bir dozası bir aylıq fasilələr ilə pasiyentlərə vurulmuş və çoxlu sayda arzuolunmaz reaksiyalara səbəb olmuşdurlar. Lakin, ölmüş vaksinin istifadə olunmasından intina etmək lazım gəldi, çünki, onun qısamüddətli immuniteti təmin etdiyi müəyyən olundu.

Hüceyrə xəttlərinin alınması üçün canlı hüceyrələri müxtəlif üsullar ilə orqanizmdən: hüceyrədən kənar matriksi dağıdan fermentlərin köməyi ilə qandan (leykositlərdən) və ya yumşaq toxumalardan ayırırlar. Qida mühitinə toxumaların və materilların parçalarını yerləşdirmək mümkündür. Bu zaman hüceyrələri daimi temperaturda xüsusi qida mühitində yetişdirirlər. Hüceyrələrin kütləvi surətdə becərilməsi – biotexnologiyaların müxtəlif məhsullarının və virus vaksinlərinin sənaye istehsalı üçün əsasdır. Hüceyrələrin becərilməsi haqqında daha ətraflı «Vikipediyada» oxumaq mümkündür. — Red.

Müasir vaksin ştammlarının əksəriyyəti həmçinin Edmonston ştammından alınmışdır. Əlbəttə, onlar bir – birilərindən mənşəyinə, sayına və passajların şərtlərinə, hemolitik fəallığa malik olan virusların mövcudluğu və substratı ilə fərqlənirlər. Lakin Edmonston B fərqli olaraq müasir zəif vaksinlərdə yan effektlərin tezliyinin və ağırlıq dərəcəsinin daha az olduğu vacibdir. ABŞ – da Schwarz və Moraten kimi vaksin ştammları lisenziya almışdırlar. Yaponiyada qızılca əleyhinə xüsusi zəif vaksinləri tətbiq edirlər: AIK-C, Schwarz F88, CAM-70 və TD97. CAM-70 və TD97 ştammları Edmonston əsasında alınan çoxlarının sırasına daxildir: onların «əcdadı» isə — Tanabe ştammıdır. Çində 1965 ci ildən etibarən Shanghai-191 və Changchun-47 ştammları əsasında yerli vaksinləri tətbiq edirlər. Smordinsev tərəfindən alınan Leninqrad – 16 ştammını Rusiyada 1967 ci ildən etibarən istifadə etməyə başlamışdırlar və o, Şərqi Avropada qızılca virusunun əsas vaksin ştammı olmuşdur.

İndiki vaksinasiyada Qızılca əleyhinə müasir canlı zəif vaksinlər kombinə olunmuş preparatların tərkibinə daxildirlər: parotit-qızılca, məxmərək-qızılva və ya üç komponentli (qızılca, parotit və məxmərək). Bütün bu xəstəliklər — virusludur, və onlardan hər biri insanlara uşaq yaşlarında yoluxur, buna görə də, vaksinlərin qızılca, parotit və məxmərək əleyhinə bir preparatda biirləşməsi çox rahatdır. Bu cür kombinə olunmuş vaksinlər öz effektivliyinə görə birkomponentli vaksinlərdən geri qalmır, təhlükəsizdir və inyeksiyaların sayını ixtisara salmağa icazə verir. Qızılca, parotit və məxmərək əleyhinə ən məşhur üç komponentli vaksin— MMR amerika şirkəti olan Merk şirkətinin istehsalıdır.

Vaksin — bizim immunitetimizin məşqçisidir

Vaksinə immun cavab bir çox hallarda təbii qızılca infeksiyasını müşayiət edən cavaba bənzəyir. Peyvəndin vurulmasından sonra o bir neçə gün əvvəl inkişaf etsə də, vəhşi növlü virusa yoluxma zamanı immunizasiya həm humoral, həm də hüceyrə immunitetinə toxunaraq, interferonun sintezinə səbəb olur.

Yalnız qanda spesefik anti cisimlərin toplanması ilə vaksinə qarşı immun cavabın inkişaf edib – etmədiyini öyrənmək mümkündür. Lakin bu cür qan təhlilinin nəticələri istifadə olunan metodların həssaslığından asılı olaraq dəyişilə bilər. Təbii infeksiyadan sonra aşağıda müşahidə olunan anti cisimlərin vaksinadan sonrakı titrləri zamanla azalır, immunoloji yaddaş isə ömürlük qalır. Vaksinlər sayəsində işlənmiş immuniteti ya təkrar vaksinasiya, ya da vəhşi tipli virusa yoluxma ilə gücləndirmək mümkündür. 2007 ci ildə keçirilən tədqiqat göstərmişdir ki, qızılca virisuna qarşı anti cisimlər 10 il ərzində təkrar vaksinasiyadan sonra pasiyentlərin qanında qorunub saxlanılır.

Vaksini icad etmək azdır — plan lazımdır!

Qızılcanın kökünün kəsilməsi imkanını artıq çoxdan müzakirə etməyə başlamışdırlar. Lakin bütün bunlara və effektiv vaksinlərin işlənib hazırlanmasına baxmayaraq, qızılca hələ də məğlub olmayıb. Bu o deməkdir ki, vaksinin olması kifayət deyildir, onu düzgün tətbiq etməyi bacarmaq lazımdır. Vaksinasiyanın effektiv olması üçün xəstəliyə qarşı müharibənin təsirli strategiyaları işləyib hazırlayaraq onu planlaşdırmaq və nəzərdə tutulan plana riayət etmək zəruridir.

İkidəfəlik vaksinasiya

Inkişaf etmiş sənaye ölkələrində qızılca ilə mübarizə təcrübəsi göstərmişdir ki, ölkənin daxilində virusun ötürülməsinin qarşısının alınması üçün vaksinin iki dozasını nəzərdə tutan strategiya zəruridir. Bir çox ölkələr əvvəlcə birdəfəlik dozanı təcrübədən keçirmişdirlər və qızılcanın yeni epidemiyalarının qızışması nəticəsində təkrar vaksinasiyaya müraciət etmişdirlər. Belə məlum olmuşdur ki, xəstəliklərə qulluq ilə bağlı xərclər və epidemiayalara nəzarət vaksinin ikinci dozasının vurulmasının dəyərindən qat – qat artıqdır.

İkiqat immunizasiyanın tətbiq olunması sayəsində infeksiya üzərində uğurlu qələbə əldə olunmuşdur. 2009 ci ildə ÜST bütün ölkələrdə qızılca əleyhinə iki fazalı immunizasiya planının tətbiq olunmasını tövsiyə etmişdir. İndiki dövrdə bütün inkişaf etmiş və bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr bu tövsiyələrə riayət edirlər.