Tolstoya görə uşaqların tərbiyə olunmasına çox ciddi yanaşmaynanda tanınıb, onun tərəfindən tərbiyyədə 10 qayda istifadə töfsiyyəsini sizə təqdim edirik.

 Tolstoy Lev tarixə nəinki dünya ədəbiyyatının klassiki, eləcə də, pedaqoq kimi daxil olmuşdur.  

31 ci ildə o, Yasnaya Polyanada öz məktəbini açmış, və bu məktəbdə kəndli uşaqlarına öz metodikasına əsasən dərs demişdir. Onun tərbiyə və təhsil prinsipləri XIX əsr üçün yenilikçi prinsiplər olduğu halda, bu gün biz həmin prinsiplər haqqında nə deyə bilərik?

1 - Tərbiyə etmək ərköyünləşdirmək demək deyil

Tolstoy deyirdi: uşaq yaşı — valideyinlərin korladıqları və məhv etdikləri ahəngin ibtidai obrazıdır. Klassikin fikrincə, istənilən tərbiyə — uşağı çərçivəyə salmaq, valideyinlərin və böyüklərin dünyasının qanun və qaydalarına tabe etmək cəhdidir. Məqsədyönlü tərbiyədən imtina etmək daha yaxşıdır. Bu heç də, uşaqlar ilə məşğul olmağın gərəksiz olması, onlarda olan cəhərləri inkişaf etdirməyin və “ibtidai gözəlliyi” qiymətləndirməyin vacib olması demək deyildir. «Hər bir insan öz fərdi xüsusiyyətlərini ifadə etmək üçün yaşayır. Tərbiyə isə buna imkan vermir», — deyə Tolstoy yazırdı.

“Biz o qədər özümüzə əminik ki, mükəməlliyin yanlış ideyasına xəyalpərəstlik ilə o qədər sadiqik ki, “...” uşağın təbii gözəlliyini daha az anlayır və qiymətləndiririk ki, gözümüzə sataşan uşağın səhv addımlarını şişirdir, düzəldir, və uşağı tərbiyə edirik. Bizim idealımız qabaqda getmir, arxada qalır. Tərbiyə insanları düzəltmir, daha da korlayır”

Lev Tolstoyun “Kim kimdən yazmağı öyrənməlidir: biz kəndli uşaqlarından, yoxsa kəndli uşaqları bizdən öyrənməlidirlər?” adlı məqaləsindən 

2 - Cəzalandırmaq olmaz

Tolstoy təcüvüzün əleyhinə idi: o qəti olaraq bəyan edirdi ki, məktəbdə uşaqları çubuqla döymək, və dərsi öyrənmədiyinə görə şagirdi cəzalandırmaq olmaz. Yasnaya polyana məktəbində istənilən cəzaların ləğv olunması XIX əsr üçün yenilik olmuşdur. Bu cür metodikanın effektiv olmasına müasirlər şübhə ilə yanaşırdılar və soruşurdular: «Bütün bunlar çox ədalətlidir, lakin razı olun ki, uşağı çubuqla vurmadan da mümkün deyil və bəzən uşağı dərsi əzbərləməyə məvbur etmək lazımdır».

“Cəzanın qanuniliyi haqqında təlim nəinki uşaqların daha yaxşı tərbiyə olunmasına yardım etmir, eləcə də, yalnız qəbir evində cəzalandırılacağına inanan bütün insanların mənəviyyatının təkmilləşməsinə və cəmiyyətin quruculuğunun mükəmməl olmasına yardım etmir, və yalnız saysız – hesabsız faciələrə səbəb olur: o uşaqları daha da qəddarlaşdırır, cəmiyyətdə insanların əlaqəsini zəiflədir və insanın şərəf və ləyaqətinə xələl vuraraq, yalnız Cəhənnəm vədi ilə insanlaın mənəviyyatını pozur”

Lev Tolstoy “Həyatın yolu” adlı kitabından

3 - Öz qüsurlarını gizlətmə

Klassik əmin idi ki: uşaqlar valideyinlərdən fərqli olaraq daha bəsirətlidirlər – və valideyinlərə əvvəlcə öz zəif tərəflərini aşkara çıxarmağı tövsiyyə edirdi. Əks halda uşaqlar valideynlərinin riyakar simasını ifşa edəcək və valideyinlərin fikrini önəmli hesab etməyəcəklər.

“Mən tərbiyə üçün iki qaydanı müəyyən edərdim: insan nəinki yaxşı yaşamalı, eləcə də, öz üzərində çalışmalı, daima təkmilləşməli və öz həyatı ilə bağlı həqiqətləri uşaqlardan gizlətməməlidir. Uşaqların öz valideyinlərinin zəif tərəflərindən xəbərdar olmaları yaxşıdır, çünki bu, valideynlərin öz həyatları ilə bağlı həqiqətləri sirr saxlamalarından və görüntü yaratmalarından daha yaxşıdır. Tərbiyə ilə bağlı çətinliklər ondan ibarətdir ki, bu zaman valideynlər öz nöqsanlarını düzəltmədən və hətta bu nöqsanları nöqsan hesab etmədən özlərinə bəraət qazandırır, lakin bu nöqsanları öz övladlarında görmək istəmirlər “...” Valideyinlərin öz həyatları ilə bağlı həqiqətləri  uşaqlara açmaqdan ehtiyat etməmələri üçün elə etmək lazımdır ki, həyat əxlaqlı və qüsursuz olsun”

Lev Tolstoy “F.A. Jeltova məktublardan” 18 dekabr 1895 ci il

4 - Faydalı işi öyrətmək

Tolstoy  XIX əsrdə Rusiyada təşkil olunan dərs prosesinə həddən artıq tənqidi yanaşırdı. Şagirdlərin attestat almaları üçün gələcəkdə öz peşəsində istifadə etməyəcəyi nəzəriyyəni məcburən əzbərləmələrinə hiddətlənərdi. Latın dili, fəlsəfə, dini elmləri  yazıçı üçün köhnəliyin qalığı idi. Onun fikrincə, yalnız həyatda faydalı ola biləcək biliklər vacibdir və şagirdlər onları sərbəst şəkildə seçmək, öyrənmək hüququna malikdirlər.

“Məktəb nə bir elmi, nə də elmlər külliyyatını zəruri hesab etməli deyil, yalnız sahib olduğu bilikləri tədris edərək, şagirdlərə bu bilikləri qavramaq və ya qavramamaq hüququnu verməlidir. Məktəb və məktəb proqramı nəzəri dünyagörüşünə, elmlərin zəruriliyi əqidəsinə deyil, yalnız yeganə imkana, yəni müəllimlərin biliklərinə əsaslanmalıdır”

Lev Tolstoy “Tərbiyə və təhsil” adlı məqaləsindən

5 - Sərbəstliyin tərbiyə olunması

Tolstoy  deyirdi ki, xalqın arasından çıxmış insanlar — gimnaziyalarda və universitetlərdə təhsil almayan insan olsalar da — «və tərbiyəli, əxlaqlı insanlardan fərqli olaraq daha təravətli, güclü, sərbədt, ədalətli, insanpərvər insanlardır ». Məhz buna görə də, onun Yasnaya Polyanadakı məktəbində tədrisin əsas qayəsindən biri də: uşaqları sərt qaydalara tabe olmağa məcbur etməməkdən, azad ruhda tərbiyə etməkdən və sərbəstliyə öyrətməkdən ibarətdir.

“Əgər məktəbdə şagird şəxsən nəyi isə yaratmağı öyrənməyəcəksə, o zaman o, gələcək həyatında da, təqlid edəcək, təkrarlayacaqdır, çünki, təkrarlamağı öyrənənlər arasında bu cür məlumatlara sərbəst şəkildə  əlavə məlumatları daxil etməyi bacaranlar azdır”

Lev Tolstoy. Tolstoy tərəfindən dərc olunan “Yasnaya Polyana” adlı pedaqoji jurnalından  

6 - Narazılığın həlli

Yasnaya Polyanadakı məktəbdə, dərslərdən savayı, tez – tez söhbətlər aparılırdı. Bi cür görüşlərdə müəllimlər və şagirdlər vacib hesab etdikləri bütün məsələləri: elmi məsələləri, xəbərləri, dərs prosesini müzakirə edirdilər. Şagirdlər öz nöqteyi – nəzərini ifadı edə bilər və hətta müəllimləri belə tənqid edə bilərdilər. Tolstoyun mədh etdiyi azad tərbiyə, dürüst və açıq söhbəti nəzərdə tuturdu.

“Təhsil alan şəxs öz narazılığını ifadə etməklə bağlı tam hakimiyyətə malik olmalı və ya ən azı onu razı salmayan təhsildən yayınmalıdır, çünki pedaqogikanın bir meyarı vadır ki, o da - azadlıqdır”

Lev Tolstoy “Xalq təhsili haqqında” adlı məqalədən

7 - Təxəyyülü inkişaf etdirmək

Tərbiyə və təhsil — yalnız dərsliklərin öyrənilməsi demək deyildir. Yazıçı qeyd edirdi ki, uşağı əhatə edən hər şey uşağı şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir göstərir: «uşaq oyunları, valideynlərin əzabı, cəzası, iş, təzavüzkar və azad təlim, incəsənət, elm, həyat — bunların hamısı maarifləndirir». Uşaq dünyanı dərk edərək, təxəyyülünü və yaradıcı bacarıqlarını inkişaf etdirir. Uşağı rəngarəng aləmin öyrənilməsinə yönəltməyin əvəzinə dəqiq metodika əsasında təhsili Tolstoy böyük səhv hesab edirdi.

“Bütün yüksək bacarıqlar – təxəyyül, yaradıcılıq, təfəkkür olub, öz yerini yarımheyvani digər bacarıqlara – təxəyyüldən asılı olmayaraq səsləri tələffüz etməyə, 1, 2, 3, 4, 5 ədədlərini dərhal saymağa və təxəyyülə hər hansı bir obtazları canlandırmaq imkanı verməyərək sözləri qavramaq; bir sözlə, yalnız məktəbə uyğun olan inkişaf üçün lazım olan ən ali bacarıqları susdurmaq bacarığına verir”

Lev Tolstoy “Xalq təhsili haqqında” adlı məqalədən

8 - Aydın şəkildə öyrətmək

Zor tətbiq etməklə, bəzən fiziki cəza tədbirini tətbiq etmək qorxusu altında şagirdləri dərs öyrənməyə məcbur edən XIX  əsrin gimnaziyaları və ya universitetləri üçün azad təhsil münasib deyildi. Tolstoy məcburi təhsil olmadan dərs peosesini qurdu və uşağın dərsdən həzz alması üçün dərs deməyə çalışdı. Müəllimlər üçün nəzərdə tutulmuş əsas tövsiyələri yazıçı “Müəllim üçün ümumi qeydlər” bröşüründə topladı və burada şagirdlərin ruhi və fiziki durumuna diqqətlə nəzarət etməyi, quru terminlərin əvəzinə uşaqlara təəssüratlar bağışlamağı tövsiyyə etdi.

“Öyrədilən materialın şagird üçün anlaşıqlı və maraqlı olması üçün iki vəziyyətdən qaçının: şagirdə deməyin ki, o heç nəyi anlamaz və ya bilməz və ya şagirdə nəyi isə müəllimdən yaxşı və ya pis bildiyini deməyin “...”. Onun coğrafiyaya və ya tarixə inanması üçün onda coğrafi və ya tarixi təəssüratlar yaradın. Şagirdə tanıdığınız ölkələr və xəbərdar olduğunuz tarixi hadisələr haqqında bütün təfərrüatı ilə danışın”

Lev Tolstoy “Müəllim üçün ümumi qeydlər” adlı bröşürdən 

9 - İnsanpərvər olmaq

«Uşaqlar tərbiyəçiyə şüura baxan kimi deyil, insana baxan kimi baxırlar», — deyə Tolstoy yazırdı. Biliklər, qaydalar, elmlər — yetkin insanın uşağa öyrədə biləcəyi ən az məlumatdır. Uşaqlar valideynlərini və müəllimlərini müşahidə edərək, yaxşı insanın necə olması, cəmiyyətdə özünü necə aparmağın vacib olması və hansı qanunlar ilə yaşamağın zəruri olması  haqqında  nəticəyə gəlirlər. Uşaq bəsirətini  nə biliklər, nə də hüquqlar ilə aldatmaq olmaz.

“Lakin uşaqları aldada bilməzsən, çünki onlar bizdən də ağıllıdırlar. Biz onlara ağıllı oldğumuzu sübut etmək istəyirik, lakin onlar bununla maraqlanmırlar, uşaqlar bizim nə qədər dürüst, ədalətli, mehriban, mərhəmətli, vicdanlı olub – olmadığımızı bilmək istəyirlər və çox təəssüflər olsun ki, bizim yalnız ağıllı görsənmək kimi cəhdlərimizin arxasında onlar heç nə görə bilmirlər”

Lev Tolstoyun Aleksandra Tolstoya məktubundan

10 - Yaxşı yaşamaq

Tolstoya görə, uşaqlar — doğuşdan pak və günahsızdırlar. Onlar böyüyərək dünyanı dərk edir və ilk növbədə, valideynlərin və yaxın insanların davranışını təlqin edirlər. Buna görə də, Tolstoy pedaqogikasının əsas qayəsi – ilki növbədə, gənc nəslin tərbiyə olunmasının deyil, gənc nəslin özünü təkmilləşdirməsinin qayğısına qalmaqdan ibarətdir.

“Mən belə güman edirəm ki, tərbiyə yaxşı yaşamaq, hərəkət etmək və özünü tərbiyə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur, lakin, bununla insanlar digərlərinə təsir göstərir, onları tərbiyə edirlər. Və xüsusilə də, bağlı olduqları uşaqları tərbiyə etməyə çalışırlar. Uşaqlar ilə dürüst və düzgün olmaq, və qəlbinizdə baş verən təlatümləri uşaqlardan gizlətməmək – yeganə tərbiyədir”

Lev Tolstoy. “Tərbiyə haqqında mülahizələr” adlı məqalədən (1895 – 1902 ci illərin məktubları və gündəlikləri)

Tolstoya görə uşaqların tərbiyə olunmasının 10 qaydası