Canlı vaksinlər, İnaktivasiyalı vaksinlər, Subvahid vaksinlər və diğər Vaksinlər növləri haqqında söhbət gedəcək.

1 - Canlı vaksinlər

Həm bakteriayalar, həm də viruslar vaksinlərdə “canlı” ola bilər. Bu cür preparatların işlənib hazırlanmasında əsas problem  vaksinasiyada istifadə olunan patogenin zərərsizləşdirilməsindən ibarət olub, əks halda biz sadəcə olaraq insanı eyni xəstəliyə yoluxduracağıq. Vaksinasiyanın tarixi məqaləsində biz 1935 ci ildə professor Kolmerin təqdim etdiyi poliomielit əleyhinə canlı vaksinlə bağlı hadisədən bəhs etmişik: virus xəstəliyi törətmək bacarığını qoruyub saxlamış və bu da vaksinasiya olunmuş bəzi insanlarda özünü doğrultmayan güclü yan effektlərə səbəb olmuşdur. Bu hadisə 20 ilə yaxın hamının istifadə edə biləcəyi vaksinin meydana çıxmasını təxirə salmışdır.

Bu zaman hələ Edvard Cenner tərəfindən düşünülmüş çiçək əleyhinə ən ilk vaksin məhz inəklərin çiçək xəstəliyinin “canlı” virusu olmuşdur. Biz vaksinasiyanı ilk olaraq icad etmiş dahi alimə nəinki bu proseduranın həyata keçirilməsi ideyasına, eləcə də, indiyə qədər istifadə olunan patogenlərin zəifləməsi prinsiplərinə görə də minnətdarıq.

Bir qayda olaraq, zəifləmiş vaksinləri virusların əleyhinə yaradırlar, belə ki onlar daha geniş immun cavabı inkişaf etdirməyə icazə verir. Lakin bakteriyaların zəifləməsi ilə bağlı nümunələr də mövcuddur – məsələn, vərəm əleyhinə BSJ vaksinasiyası. Bu vaksinə ayrıca məqalə həsr olunacaqdır, buna görə də, hələ ki biz onun işlənib hazırlanması ilə bağlı bütün təfsilatları açıqlayacağıq.  Poliomielitdən, mövsümi qripdən, sarı qızdırma ilə titrəmədən,qızılcadan, yolxucu parotitdən, məxmərəkdən, suçiçəyindən və bir neçə digər xəstəliklərdən müdafiə olunmaq üçün vaksinləri bu cür alırlar. Bu vaksinlərin böyük hissəsi Milli peyvəndlər təqviminə daxildir və buna görə də, onların yaradılmasının bütün təfsilatları xüsusi layihənin gələcək məqalələrində araşdırılacaqdır.

Virusun zəiflədilməsi üçün istifadə olunan əsas metodika – hüceyrələrin və ya toyuq və bildirçin embrionlarının yoluxdurulmasından ibarətdir. Norma daxilində virus öz sahibinə daha dəqiq adaptasiya olunur və dogər növ hüceyrlərin yoluxdurulması ya çətin olacaq, ya da qeyri – mümkün olacaqdır. Lakin əgər bu cür yoluxma daha az halda mümkündürsə, o zaman virus bir neçə nəsillər ərzində yeni sahibinə uyğunlaşır və insan üçün təhlükəsiz olur.  Viruslu genomda mutasiyaların tezliyi adətən sürətli uyğunlaşmanı təmin etmək üçün kifayət qədər böyükdür. Bu zaman tam immun cavabı yaratmaq və ilkin virusa cavab vermək üçün dəyişməz sahələrin kifayət qədər sauı orada qalmaqda davam edir.

Problem isə məhz bundan ibarətdir.

Bəzi canlı zəif viruslu vaksinlər peyvənd olunmuş insanın orqanizmində uzun müddət dövran etməsi zamanı öz xassələrini qismən qaytara bilər və digər insanları da yoluxdura bilər. Hələ ki bu poliomielitli vaksin virusları üçün yaxşı məlumdur. Bunun qarşısını almaq üçün əvvəlcə uşaqlara ölmüş vaksini (Rusiyada bu iki dəfə həyata keçirilir), daha sonra isə canlı vaksini vurmaq tövsiyyə olunur. Bir çox ölkələrdə yalnız ölmüş poliovaksin tətbiq edilir. Digər canlı viruslu vaksinlər üçün virulentliyin qaytarılması fenomeni təsvir olunmamış, ölmüş preparatlar şəklində alternativlər isə bir qayda olaraq yoxdur.

Bəs canlı vaksinlərin üstünlüyü nədən ibarətdir?

Nə üçün ölmüş vaksinlər ilə kifayətlənmək olmaz? Əsas səbəb  — daha güclü immun vacabdır. İş burasındadır ki, canlı vaksinin vurulması zamanı orqanizm nəinki antigenlər, eləcə də, zəifləmiş xəstəlik ilə qarşılaşır və yalnız spesefik müdafiə mexanizmlərini seçə bilər. Bu cür immun cavab nəinki güclüdür, eləcə də, əksər hallarda davamlıdır.

Həmçinin canlı vaksinlərin müsbət cəhətlərinə daha rahat tətbiqi aid etmək lazımdır. Bu poliomielit əleyhinə vaksindən daha aydın görünür. Ölmüş vaksini əsasən ağrılı inyeksiyaların köməyi ilə vurmaq lazımdır və bu zaman canlı poliovaksinlər ağıza damızdırılır.

Mənfi cəhərlərə isə şübhəsiz olaraq, qorumağa və istifadə etməyə məcbur olduğumuz xəstəlik törədən canlı agentlərə xas olan problemlər aiddir. Bu saxlanmaya və daşınmaya qarşı irəli sürülən ciddi tələblər, eləcə də, immun çatışmazlığından əziyyət çəkən pasiyentlərdə onun maksimal olaraq ehtiyatlı şəkilədə tətbiq olunmasıdır.

2 - İnaktivasiyalı vaksinlər

Canlı infeksiyalı agentlərin istifadə olunması patogendən müdafiənin formalaşması işində həkimlərə unikal imkanlar təqdim etsə də, daha çox ölmüş patogenlər və ya onların hissələri ilə immunizasiya aparmaq lazım gəlir.

İndiki dövrdə yalnız üç üsuldan biri ilə patogeni inaktivasiya etmək mümkündür. Onu qızdırmaqla bə ya ionlaşdırıcı qaydada şüalandırmaqla kimyəvi baxımdan öldürmək olar (məsələn, formaaldehidlə emal etmək). Emaldan sonra patogen təhlükəli olmur, lakin müəyyən dərəcəyə qədər öz xarici və daxili strukturunu qoruyub saxlayır. İndi isə beləliklə, poliomielit, hepatit A, qrip, qarın yatalağı, vəba, taun, göy ösgürək əleyhinə vaksinləri alırlar. Bu cür vaksinlər canlı vaksinlər ilə müqayisədə daha təhlükəsiz olsalar da, daha uzun cavabı təmin edirlər.

3 - Subvahid vaksinlər və anatoksinlər

Bütöv canlı və ölmüş patogenlərdən savayı, vaksinasiya üçün ayrı – ayrı zülalları və ya onların fraqmentlərini, eləcə də, patogenləri digər komponentlərini istifadə edirlər. Onları patogenlərdən və ya biotexnoloji qaydada almaq – məsələn, mayada lazımi antigenləri sintez etmək mümkündür. Hal – hazırda immun cavabın gücləndirilməsinə yönəlmiş bu antigenlərin kombinasiya olunması və çatdırılmasının müxtəlif yeni üsullarını yoxlayırlar.

Bu cür preparatlara hepatit B, qrip, insan papolloması virusu əleyhibə vaksinlər aiddir. Əgər bakteriyalı xəstəliklərdən söhbət gedirsə, o zaman taun və vərəm əleyhinə subvahid vaksinlərin işlənib hazırlanması həyata keçirilir.

Vaksinlərin köməyi ilə patogenlərə qarşı deyil, onların toksinlərinə - yoluxma zamanı daha güclü əlamətlər doğuran molekulalarına qarşı immun cavabı hasil etmək lazımdır. Belə olan halda pasiyentin yoluxması zamanı bakteriyaların toksinləri onlara ziyan vura bilməzlər, çünki onlar anticisimlər ilə əlaqələndiriləcək və bloklanacaqlar. Toksindən müdafiə üçün vaksini ümdə tapşırığa çevirmək üçün onun zərərsizləşdirmək, yəni anatoksinə çevirmək lazımdır. Bunun üçün toksini məsələn, formaaldehidlə emal etmək olar. Daha sonra vaksinin zəhərli olmamasına əmin olmaq və yalnız bundan sonra onu pasiyentə vurmaq lazımdır. Bu cür vaksinlərin əsas hədəfləri – difteriya və yatalaq xəstəliklərini törədən toksinlərdir.

4 - Vaksinlərin digər tipləri

Patogenə və ya onun komponentlərinə qarşı spesefik anticisimlərin hasilatının stimullaşdırılması vaskinin əsas iş mexanizmi olduğu üçün tədqiqatçılar zülalların kifayət qədər effektiv hədəf olub – olmaması ilə bağlı sualla qarşılaşmışdırlar. Axı bakteriyalar zülallardan daha çox, şəkər və yağlaq ilə örtülmüş, zülalların əksəriyyəti isə hüceyərnin daxilində olub, anticisimlər üçün əlçatmazdır.

Buna görə də, vaksinlərin yeni qrupu – məhz patogenlərin qılaflarına qarşı anticismin effektiv cavabının hasil olunmasına yardım edən – polisaxaridli və polisaxarid – konyuqantlı vaksinləri fəal şəkildəişləyib hazırlamağa başladılar. Lakin, bu cür vaksinlərin hazırlanması nəticəsində onların yerli – yerində istifadə olunmasına mane olan müəyyən problemlər meydana çıxdı. Birincisi, vaksinlərin tərkibində bütün polisaxarid antigenləri uşaq immuniteti tərəfindən effektiv şəkildə tanına bilməz və buna görə də, onların körpələrin vaksinasiyası üçün tətbiqi məhdudlaşdırılmışdır. İkincisi, bu cür vaksinlərə immun cavab çox deyil – 2-3 ildən artıq davam etmir. Bu gün polisaxaridli vaksinlər yalnız meninqokokkun bəzi ştammlarının əleyhibə işlənib hazırlanmışdır, lakin bu sahədə sonrakı tədqiqatlar da fəal şəkildə aparılır.

Hər bir vaksinin öz üstün və çatışmayan cəhərləri vardir, buna görə də, həkimlər və tədqiqatçılar onları nəzərə almalıdırlar. Biz onların xülasəsini cədvəldə verməyə cəhd göstərdik.

Vaksinlərin gücləndiriciləri — adyuvantlar

İstənilən cansız vaksinlərin istifadə olunması zamanı vacib problem kifayət qədər güclü olmayan immun cavabdır. Buna görə də, təkrar (buster) inyeksiyalarını həyata keçirir, eləcə də, immun cavabın intensivliyini artıran maddələr – adyuvantlar ilə vaksinləri təmin edirlər.

Yeni adyuvantların işlənin hazırlanması — tətbiqi immunologiyanın ən perspektivli sahəsidir. Görünür ki, nəinki immun cavabın müxtəlif qollarının davamiyyəti, eləcə də, onların nisbi və mütləq aktivasiyası da adyuvantdan asılı ola bilər. Bir çox müasir adyuvantlar üçün təsir mexanizmi kifayət qədər öyrənilməmişdir və bu da tədqiqatı stimullaşdırır.

Gələcək vaksinasiyalar

Vaksinasiya  — patogenlər ilə əsas mübarizə üsuludur. Bu, balaca insanın müdafiəsini yaratmağın bizə məlum olan yeganə üsuludur. Kütləvi vaksinasiya nəinki epidemiyaların qarşısının alınması, eləcə də, xəstəliyin bütünlüklə məhv edilməsi üçün imlanlar açır. Vaksinlə profilaktikanın yeni hədəfləri arasında – QİŞS və ZİK virusu mövcuddur.

İndi antigenlərin orqanizmə çatdırılmasının yeni üsulları işlənib hazırlanır. Məsələn, zülalların deyil, onları kodlaşdıran genlərin pasiyentin bədəninə vurulmasını nəzərdə tutan DNT – vaksinlərin konsepsiyası inkişaf etdirilir. İmmun sistemin hüceyrələrinin bir hissəsi lazımi antigenləri sərbəst şəkildə istehsal etməyə başlayır və onlara immun cavabı fəallaşdırır.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, terapevtik onkoloji vaksinasiyanın işlənib hazırlanmasına həsr olunmuş istiqaməti fəal şəkildə inkişaf etdirir: onlar infeksiyalar ilə olduğu kimi bədxassəli yeni törəmələr ilə də mübarizə aparmağa icazə verir. Burada tədqiqatçılar onların sirkulyasiyaya sonradan qaytarılması ilə orqanizmdən kənarda şiş zülalları ilə immun hüceyrələrin yüklənməsi metodlarını işləyib hazırlamışdırlar. Belə ki, gələcəkdə biz aqressiv və gözlənilməz düşmənlər üzərində vaksinasiyanın müxtəlif qələbəsini görə bilərik.

Vaksinasiya haqqında bəzi əfsanələr

Vaksinlərin hazırlanması